Povećanje vidljivosti teme mentalnih poremećaja povezana je sa povećanjem potrebe za uslugama usmerenim na unapređenje mentalnog zdravlja, kao i pružanja pomoći osobama sa psihičkim smetnjama. Prema nalazima istraživanja, danas oko 15% građana ispunjava kriterijume za neki mentalni poremećaj. Njih 35% ima teškoće mentalnog zdravlja, od čega se gotovo polovina nikada nije obraćala za pomoć, a od onih koji akutno doživljavaju neke smetnje, 70–80% nije potražilo pomoć. Pored niza objektivnih prepreka za dobijanje stručne pomoći, kao što su ograničenje resursa, fizička i finansijska nedostupnost usluga, nedostatak informisanosti, interresorske saradnje, ali i zakonske regulative u pogledu standarda i kontrole kvaliteta pružanja ovih usluga, itd., jedna od značajnih izvora prepreka je i stigmatizacija osoba sa mentalnim smetnjama. Stigma se javlja kada se određena karakteristika osobe, koja odstupa od socijalnih normi, generalizuje tako da jedan njen aspekt postaje definišuća karakteristika osobe u celini, kojoj se stoga pripisuje negativno vrednovanje. Osobe sa mentalnim smetnjama su među najstigmatizovanijim grupama u svetu, zbog čega često trpe diskriminaciju i marginalizaciju.

Nepoverenje i predrasude uslovljavaju diskriminativni odnos prema psihijatrijskim pacijentima

Iako se njihov položaj popravio, strah i nepoverenje prema psihijatrijskim pacijentima nisu nestali, a ovakve predrasude uslovljavaju diskriminativni, neravnopravni tretman kojim se ugrožavaju građanska prava ovih osoba. One se opažaju kao nepredvidive, pa čak i potencijalno opasne, nasuprot podacima istraživanja koja pokazuju da samo 3-5 procenata ukupnog nasilja čine osobe sa psihičkim teškoćama, dok su one same češće žrtve verbalnog ili fizičkog nasilja.

Stigmatizacija osoba sa mentalnim smetnjama

Stigma se može javiti u različitim oblicima. Javna stigma se odnosi na negativnu reakciju javnosti prema osobama sa mentalnim smetnjama i manifestuje se preko negativnih stereotipa, predrasuda i diskriminativna ponašanja. Autostigma se javlja kada osoba sa ovim smetnjama i sama usvoji ovakve stavove, odnosno internalizuje način na koji je okolina percipira i tretira, što narušava njeno samopoštovanje i vodi ka samookrivljavanju, stidu i socijalnom povlačenju. Stigma može biti doživljena ili anticipirana, kada osoba očekuje i strepi da će biti negativno vrednovana i odbačena od drugih, zbog čega se obično štiti socijalnim povlačenjem. Istraživanje koje je nedavno sprovela nevladina organizacija PIN (Psychosocial Innovation Network) potvrđuje da je socijalna distanca prema osobama sa problemima mentalnog zdravlja i dalje velika. Percepcija javne stigme, koja predstavlja uverenje individue o tome da će drugi ljudi obezvrediti ili diskriminisati osobe sa mentalnim poremećajima, pokazuje da su uverenja o javnoj stigmi još izraženija. Drugim rečima, ljudi veruju da okolina više odbacuje ove osobe nego što to oni sami čine ili što su spremni da priznaju. Ipak, osobe koje imaju bliski kontakt sa osobama sa mentalnim poremećajima imaju niži stepen socijalne distance, ali zato u većoj meri percipiraju prisustvo javne stigme u društvu.Čak su i među zdravstvenim radnicima prisutni ovakvi stavovi, pa se može govoriti o jatrogenoj stigmatizaciji, koja se ispoljava kroz nepažljivo korišćenje dijagnostičkih etiketa ili neopravdano prepisivanje lekova, ignorisanje žalbi pacijenta na somatske tegobe jer se smatraju efektom psihičkog poremećaja, kao i izbegavanje da se sa pacijentom i njegovom porodicom razgovara o dijagnozi. Treba imati u vidu i strukturalnu stigmu koja nastaje direktnim ili indirektnim uticajem zakona i propisa kojima se umanjuju prava i mogućnosti osoba sa mentalnim poremećajima. Posebno je važno istaći medijsku stigmu koja se ogleda kroz propagiranje stigmatizujućih stavova fokusiranjem na negativne aspekte osoba sa metalnim teškoćama, što ima snažan uticaj na održavanje javne stigme i razvoj autostigmatizacije praćene sekundarnim distresom.

Posledice stigmatizacije

Stigma ima dalekosežne negativne posledice na osobe sa psihičkim poremećajem, ali i na njihove porodice. Oni neretko nailaze na odbacivanje ili izbegavanje okoline, imaju manje šanse za sticanje višeg obrazovanja, manje mogućnosti da se zaposle, ali i da zadrže posao ili dobiju unapređenje, teže nalaze partnera ili održavaju emocionalnu vezu, ređe zasnivaju brak, teže iznajmljuju stan i sl. Porodica trpi dodatne pritiske zbog pojačane brige o svom članu, suočava se stvarnom ili anticipiranom stigmatizacijom i socijalnom izolacijom, a takođe može razviti sećaj stida, krivice i odgovornosti za psihičke probleme svog člana. Upravo autostigma odvraća osobe i njihove porodice od traženja pomoći, problemi se kriju, negiraju ili minimiziraju, čime se smanjuju šanse za uspešan oporavak.

Prevazilaženje stigmatizacije

Prevazilaženje stigmatizacije je preduslov za pravovremenu terapiju, ishod lečenja i resocijalizaciju osobe. Prvi korak u tom procesu je prestanak upotrebe stigmatizujućih naziva i korišćenja uvredljivih izraza. Destigmatizacija treba da bude usmerena ka pružanju podrške mentalnom zdravlju u zajednici, van psihijatrijskih klinika, što ove usluge čini dostupnim i nestigmatizujućim. Edukacija je najčešća strategija, koja uključuje kampanje upućene ka široj javnosti, ali i rad sa ciljnim grupama, poput zdravstvenih radnika, posebno novinara, ali i drugih. Konačno, direktno iskustvo sa osobama koje se uspešno leče od mentalnih poremećaja i koje vode odgovoran i produktivan život može biti najefikasniji u redukovanju negativnih stavova.